KAWRUH TEMBANG MACAPAT
A. Tegesipun Tembang Macapat
Tembang/sekar inggih
menika reriptan utawi dhapukaning basa
mawi paugeran tartamtu (gumathok)
ingkang pamaosipun kedah dipunlagokaken nganggé kagunan swanten
(Padmosoekotjo,1960: 25). Macapat menika sekar tradhisional ing tlatah Jawa.
Macapat ugi mrathah wonten ing kabudayan Bali,
Madura, saha Sunda. Menawi dipuntingali
saking kérata basa,
macapat menika tegesipun maca
papat-papat. Maosipun sekar macapat
pancèn wonten ingkang
rinakit saben sekawan wanda (suku
kata). Nanging boten sedaya gatra sekar macapat saged kawaos papat-papat.
Sekar menika
kinten-kinten tembé kémawon
wonten ing pungkasaning jaman
Majapahit saha wiwitan wali sanga nyepeng
kuwasa. Nanging menika ugi dèrèng mesthi, amargi boten
wonten ingkang gathuk saged
mesthèkakén. Macapat kathah
dipunanggé ing sapérangan Sastra
Jawa Tengahan lan Sastra Jawa Énggal.
Menawi
dipunsandhingaken kaliyan Kakawin, paugeran-paugeran utawi metrum ing sekar macapat langkung gampil. Kitab-kitab
jaman Mataram Énggal, kadosdéné Wédhatama, Wulangrèh, Serat
Wirid Hidayat Jati,
Kalatidha, saha sanès-sanèsipun dipunrakit nganggé sekar macapat.
B. Paugeran Tembang Macapat
Paugeran-paugeran menika wonten ing:
1.
Guru gatra
: cacahing wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).
2.
Guru wilangan : cacahing wilangan wanda
(Indonesia: suku kata) saben gatra.
3.
Guru lagu
: tibané swara ing pungkasaning saben gatra.
C. Jinis lan Tegesipun saben tembang Macapat
Panyekaring tembang macapat menika temtunipun kedah kaselarasaken
kaliyan titilaras (notasi), laras, saha pathetipun gamelan. Déné
urut-urutanipun sekar macapat menika sami kaliyan lampahing manungsa saking
jabang bayi abang dumugi tumekaning
pejah. Mungguh urut-urutanipun sekar, kadosta mekaten:
1. Maskumambang. Gambaranipun jabang bayi
ingkang taksih wonten ing kandhutan
ibunipun, dèrèng kawruhan jalèr
utawi èstri. Mas
tegesipun dèrèng ningali
kakung utawi èstri, kumambang tegesipun gesang ngambang
wonten ing kandhutan ibunipun.
2.
Mijil. tegesipun sampun miyos saha cetha kakung
utawi èstri.
3. Sinom. tegesipun kanoman, minangka kalodhangan
ingkang paling wigati kanggenipun tiyang anom supados saged ngangsu kawruh
sakathah-kathahipun.
4. Kinanthi. Saking tembung kanthi utawi tuntun
ingkang ateges dipuntuntun supados saged mlampah ngambah panguripan ing alam
ndonya.
5. Asmarandana.
Ateges rasa tresna,
tresna marang liyan
(jalèr saha èstri
saha kosok wangsulipun) ingkang
sedaya wau sampun dados kodrat Ilahi.
6. Gambuh.
Saking tembung jumbuh/ sarujuk ingkang
ateges bilih sampun jumbuh/ sarujuk lajeng dipungathukaken antawisipun
kakung saha jaler
ingkang sami-sami nggadahi raos tresna wau, ing pangangkah
supados sageda gesang bebrayan.
7. Dhandhanggula. Nggambaraken gesangipun tiyang
ingkang saweg remen, menapa ingkang dipungayuh saged kasembadan. Kelakon gadhah sisihan/
kulawarga, gadhah putra, gesang cekap
kanggé sakulawarga. Pramila
menika tiyang ingkang
saweg bungah/ bombong
penggalihipun, saged dipunwastani sekar dhandhanggula.
8. Durma. Saking tembung darma/ wèwèh. Tiyang bilih
sampun rumaos kacukupan gesangipun, banjur tuwuh raos welas asih marang kadang
mitra sanèsipun ingkang sawe nandhang katresnan, pramila banjur
tuwuh raos kekarepan darma/ wèwèh marang sapadha-padha.
Sedaya wau dipunsengkuyung ugi
saking piwulangipun agami saha
watak sosialipun manungsa.
9. Pangkur.
Saking tembung mungkur
ingkang ateges nyingkiri
hawa nepsu angkara murka. ingkang dipunpenggalih
kekarepan tansah wèwèh marang sapadha-padha.
10. Megatruh. Saking tembung megat roh utawi pegat
rohipun/ nyawanipun, awit sampun titi wancinipun katimbalan marak sowan mring
Sang Maha Kawasa.
11.
Pocung. Bilih sampun dados layon/ mayit banjur
dipunbungkus mori putih utawi dipocong sadèrèngipun kasarèkaken.
Saged ugi kababar kados mekaten:
Manungsa lair
ing ngalam donya medal saking guwa garba (Mijil), nalika taksih alit kedah
dipuntuntun utawi dipunkanthi (Kinanthi), bilih sampun mudha taruna (Sinom),
gadhah raos tresna utawi paring katresnan
marang tiyang sanès
(Asmaradana). Ingkang saweg
nandhang asmara swasananipun
ketingal éndah saha manis (Dhandhanggula). Sasampunipun mengku kulawarga kedah
mangertos (Gambuh) marang prakaraning gesang. Menawi sampun sepuh gesang bakal ngambang (Maskumambang)
menggalih donya saha akhérat. Tambah sansaya mundur (Durma) mungkur ing kadonyan (Pangkur)
ngadhepi akhérat mula gentur ngibadah. Sasampunipun pejah ateges
pegat ruhipun (Megatruh). Banjur dibuntel utawi dipunpocong (Pocung).
D. Tabel Tembang Macapat
Supados
langkung gampil mbédakakén setunggal saha setunggalipun, inggih menika
guru gatra, guru wilangan saha guru lagu saking sekar-sekar wau, saged
dipuntata jroning tabel kados ing ngandhap menika:
NO
|
Jenengé Tembang
|
Guru
Gatra
|
Guru wilangan
|
|||||||||
Guru Lagu
|
||||||||||||
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|||
1.
|
Maskumambang
|
4
|
12i
|
6a
|
8i
|
8a
|
||||||
2.
|
Pocung
|
4
|
12u
|
6a
|
8i
|
12a
|
||||||
3.
|
Gambuh
|
5
|
7u
|
10u
|
12i
|
8u
|
8o
|
|||||
4.
|
Megatruh
|
5
|
12u
|
8i
|
8u
|
8i
|
8o
|
|||||
5.
|
Mijil
|
6
|
10i
|
6o
|
10e
|
10i
|
6i
|
6u
|
||||
6.
|
Kinanthi
|
6
|
8u
|
8i
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
||||
7.
|
Asmaradana
|
7
|
8i
|
8a
|
8e/o
|
8a
|
7a
|
8u
|
8a
|
|||
8.
|
Durma
|
7
|
12a
|
7i
|
6a
|
7a
|
8i
|
5a
|
7i
|
|||
9.
|
Pangkur
|
7
|
8a
|
11i
|
8u
|
7a
|
12u
|
8a
|
8i
|
|||
10.
|
Sinom
|
9
|
8a
|
8i
|
8a
|
8i
|
7i
|
8u
|
7a
|
8i
|
12a
|
|
11.
|
Dhandhanggula
|
10
|
10i
|
10a
|
8e
|
7u
|
9i
|
7a
|
6u
|
8a
|
12i
|
7a
|
E. Watek/ Watak Tembang Macapat
NO
|
Jenengé Tembang
|
Watek lan Panggangone
|
|
1.
|
Maskumambang
|
Awatak nelangsa, kanggo medharake rasa prihatin
|
|
2.
|
Pocung
|
Awatak kendho tanpa greget, sembrana
|
|
3.
|
Gambuh
|
Awatak wani wanuh, kulina, lan raket
|
|
4.
|
Megatruh
|
Awatak sedhih, kanggo medharake rasa memelas, getun,
prihatin
|
|
5.
|
Mijil
|
Wetuning rasa, mangayu bagya
|
|
6.
|
Kinanthi
|
Awatak seneng, tresna, asih
|
|
7.
|
Asmaradana
|
Awatak sedhih, sengsem, prihatin
|
|
8.
|
Durma
|
Awatak galak, nantang, nesu, lan muntab
|
|
9.
|
Pangkur
|
Awatak sereng, kejem, lan nantang
|
|
10.
|
Sinom
|
Awatak grapyak, renyah lan sumanak
|
|
11.
|
Dhandhanggula
|
Awatak kewes, luwes, lan resep
|
F. Tuladha Tembang Macapat
Tembang 1
aja turu sore kaki
tuhu tresna nyingkiri sagung pepacuh
(Teges Tembung)
Tembang 3
yekti gesanging manungsa
saking lahing tekeng balig
yeku tataran sepisan
dene ingkang kaping kalih
masa mudha mastani
ngantos kawandasa taun
nulya ngancik diwasa
kawandasa swidak warsi
sepuh saking swidak tekeng puput yuswa
(Teges Tembung)
Tembang 4
ingaranan masa mudha
wajibe angudi ngelmi
ing madyane pamulangan
kapinteran trus den udi
kaprigelan makarti
ulah rasa ngudi kawruh
kinarya sangu gesang
bebrayan apala krami
lan mangkana wajibe tumrap pra mudha
(Teges Tembung)
Tembang 5
lamun sayekti diwasa
ketingal gangsal prakawis
sepisan nyokuri nikmat
syukur mring tyang sepuh kalih
mrang ibu kang nesepi
ngantos yuswa tigang taun
sing bocah trus diwasa
tekeng kawan dasa warsi
wus sempurna tumekeng sewidak warsa
(Teges Tembung)
Tembang 6
kang kaping tri tresna mring nagarinipun
bekti mring ibu pertiwi
indonesia kalangkung
jembar subur anguripi
ya ing kono papan ngayom
(Teges Tembung)
Tembang 7
wus dadya karsa Hyang Widhi
tumanduk para kawula
tumrap jalu pawestrine
lamun teka titi mangsa
padha andon asmara
tumuju bebrayan agung
murih gesang bagya mulya
(Teges Tembung)
Tembang 8
lamun arsa palakrami
tumrap ing jalu wanita
aywa ninggal ugerane
wewarahe para lebda
jangka olah bebrayan
nora becik grusa grusu
pakolehe bisa prenah
(Teges Tembung)
Tembang 9
Kabeh iku mung manungsa kang pinujul
Marga duwe lahir batin
Jroning urip iku mau
Isi ati klawan budi
Iku pirantine ewong
(Teges Tembung)
Tembang 10
Dedalane guna lawan sekti
Kudu andhap asor
Wani ngalah luhur wekasane
Tumungkula yen dipundukanni
Ruruh sarwa wasis
Samubarangipun
(Teges Tembung)
Tembang 11
Ayo kanca gugur gunung bebarengan
Aja ana kang mangkir
Amrih kasembadan
Tujuan pembangunan
Pager apik dalan resik
Latar gumelar
Wisma asri kaeksi
(Teges Tembung)
G. Gladhen Nembang Macapat
- jangga dipun tarik ingkang jejeg, boten ndhungkluk
- vokal kedah ingkang los(las-lasan, cetha, prasaja anggenipun nyekar), boten dipun damel-damel
- menawi pinuju nyekar, napas dhadha saha padharan prelu dipuntata
- langkung prayogi lenggah sila tumpang, boten ngadeg
- Laras menika rasa thinthinganipun swanten andhap ngantos swanten inggil
- Titi Laras menika angka minangka gentosipun laras
- Pathet menika ukuran andhap lan inggilipun swanten kangge nglagokaken tembang
- Cengkok inggih menika lak-luking swanten kangge nglagokaken tembang
- Wilet menika variasi titi laras ing pangolahing cengkok.
7 7 7 7 6 6 76 5
tan-sah tu-min-dak kang be-cik
2 35 5 5 5 6 6 6
tum-rap-ing be-bra-yan a-gung
3 2 2 2 2 2 32 7
tu-man-du-ke mring se-sa-mi
3 5 6 6 7 5 65 32
tan su-ka a-da-mel a - won
